Σε λίγες μέρες συμπληρώνονται 5 μήνες του πολέμου στην Ουκρανία. Το μέγιστο ερώτημα πλην αυτού της λήξης του, είναι αν υπάρχει πιθανότητα κλιμάκωσης σε μια ευρύτερη τραγική σύγκρουση ΝΑΤΟ-Ρωσίας.
Όπως τονίζει ο ειδικός αναλυτής Christopher Blattman για το RealClear Politics η κλιμάκωση είναι απίθανη, αλλά κάθε μέρα που ο πόλεμος μαίνεται αυτό προσθέτει από μόνο του μια μικρή πιθανότητα παγκοσμίου πολέμου. Ορισμένοι από αυτούς τους κινδύνους είναι ιδιόρρυθμοι ή ακόμη και παράλογοι.
Ένας αξιωματικός του ΝΑΤΟ ή της Ρωσίας θα μπορούσε να παρερμηνεύσει την κατάσταση, ή ένα σύστημα υπολογιστή θα μπορούσε να παράγει σφάλμα, και η μία πλευρά να εξαπολύσει κατά λάθος επίθεση στην άλλη. Ακόμη και αν είναι απίθανο, τέτοια γεγονότα είναι εύκολο να τα φανταστούν οι περισσότεροι άνθρωποι.
Στρατηγικοί λόγοι
Λιγότερο προφανείς, σύμφωνα με τον αναλυτή, είναι οι στρατηγικοί λόγοι για τους οποίους η μία πλευρά θα μπορούσε να αποφασίσει ότι ο πόλεμος -όποιο κι αν είναι το τίμημά του- αξίζει το ρίσκο.
Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε να συμβεί αυτό.
-Πρώτον, υπάρχει η λογική της φήμης και της αποτροπής. Το ΝΑΤΟ έχει κίνητρα να είναι συγκρουσιακό με τη Ρωσία -να αναλάβει υπερβολικούς κινδύνους στηρίζοντας την Ουκρανία- για να αποτρέψει μελλοντικούς αντιπάλους. Αυτό συμβαίνει επειδή κάθε ένας από τους άλλους αντιπάλους του ΝΑΤΟ παρακολουθεί και αντλεί διδάγματα. Αν η Δύση φέρεται ήπια στη Ρωσία, μόνο και μόνο επειδή είναι μια πυρηνικά εξοπλισμένη δύναμη, αυτό στέλνει ένα σαφές μήνυμα σε κάθε άλλο ισχυρό άνδρα στον κόσμο: τα ατομικά όπλα είναι το εισιτήριο για την ατιμωρησία– αποκτήστε τα το συντομότερο δυνατό.
Για να αποφευχθεί αυτό το μήνυμα, η Αμερική και οι σύμμαχοί της θα πρέπει να είναι πρόθυμοι να δείξουν ότι είναι πρόθυμοι να σταθούν απέναντι σε ένα πυρηνικά οπλισμένο κράτος και να υπομείνουν κάποια πιθανότητα κλιμάκωσης. Αυτό θα σήμαινε να αναλάβουν περισσότερα ρίσκα από ό,τι σε έναν κόσμο όπου το ΝΑΤΟ πρέπει να σκέφτεται μόνο τη Ρωσία. Δυστυχώς, καμία αντιπαλότητα δεν υπάρχει μεμονωμένα.
-Δεύτερον, η Ουκρανία ή το ΝΑΤΟ θα μπορούσαν άθελά τους να δώσουν στη Ρωσία ένα κίνητρο για ένα προληπτικό χτύπημα. Ας υποθέσουμε ότι οι Ουκρανοί συγκεντρώνουν τις δυνάμεις και τα βαρέα όπλα τους, προκαλώντας τον Πούτιν να χρησιμοποιήσει μια τακτική πυρηνική βόμβα όσο μπορεί. Ή ίσως η Δύση υποσχεθεί να παραδώσει ακόμη βαρύτερα όπλα στην Ουκρανία, αλλά τα συστήματα αυτά δεν θα είναι λειτουργικά για μήνες. Αυτό θα μπορούσε να δώσει στη Ρωσία ένα κίνητρο για μια επιθετική ώθηση να περικυκλώσει τις ουκρανικές δυνάμεις, να αποκόψει τις δυτικές προμήθειες και να επιτεθεί στις αποθήκες ανεφοδιασμού του ΝΑΤΟ όσο μπορεί.
Και στις δύο περιπτώσεις, η Ρωσία έχει ένα παράθυρο ευκαιρίας στο οποίο πιστεύει ότι είναι προσωρινά ισχυρή. Η γρήγορη δράση μπορεί να κλειδώσει το πλεονέκτημά της -ένα κίνητρο για κλιμάκωση του πολέμου, ακόμη και αν κινδυνεύει να τραβήξει το ΝΑΤΟ στη μάχη.
Τώρα, θεωρητικά, η Ρωσία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το στιγμιαίο πλεονέκτημά της για να απαιτήσει παραχωρήσεις αντί να κλιμακώσει. Κατά κανόνα, οι αντίπαλοι προτιμούν να διαπραγματεύονται παρά να πολεμούν. Αλλά κάτι τέτοιο θα μπορούσε να υπονομεύσει τη μυστικότητα και την αποτελεσματικότητα ενός προληπτικού πλήγματος. Και εξάλλου, πώς θα μπορούσαν η Ουκρανία και η Δύση να δεσμευτούν αξιόπιστα σε αυτές τις παραχωρήσεις; Μόλις η Ρωσία αποδυναμωθεί, οι αντίπαλοί της μπορεί να έχουν κίνητρα να υπαναχωρήσουν. Αυτό είναι αυτό που οι μελετητές των διεθνών σχέσεων αποκαλούν “δίλημμα ασφαλείας” και αυτό που οι θεωρητικοί των παιγνίων αποκαλούν “πρόβλημα δέσμευσης” – αναμφισβήτητα μία από τις πιο συνηθισμένες αλλά υποτιμημένες αιτίες πολέμου στην ιστορία.
-Τρίτον, ο τελευταίος ορθολογικός δρόμος προς τον πόλεμο περιλαμβάνει έξυπνους ηγέτες με κίνητρα να ξεσηκώσουν την κοινή γνώμη ενάντια σε ορισμένα είδη συμβιβασμών, μόνο και μόνο για να διαπιστώσουν ότι έχουν ξεπεράσει το στόχο και έχουν εξαλείψει κάθε πιθανότητα ειρηνικής συμφωνίας.
Ας υποθέσουμε ότι, σε έξι μήνες από τώρα, ο πόλεμος φθοράς έχει προχωρήσει, αφήνοντας τη Ρωσία να ελέγχει μεγάλες εκτάσεις του Ντονμπάς, όπου η Ουκρανία έχει ελάχιστες πιθανότητες να τις ανακτήσει με τη βία. Φανταστείτε ότι, κατ’ ιδίαν, η ουκρανική κυβέρνηση πιστεύει ότι κάποιου είδους διευθέτηση είναι απαραίτητη. Αισιόδοξα, σκέφτονται, η Ρωσία θα μπορούσε να αποσυρθεί από το Ντονμπάς με αντάλλαγμα την αυτονομία της περιοχής, την ουκρανική ουδετερότητα και την επίσημη προσάρτηση της Κριμαίας.
Δυστυχώς, είναι εύκολο να φανταστεί κανείς έναν κόσμο όπου η δυτική και η ουκρανική κοινή γνώμη είναι αντίθετη σε μια τέτοια συμφωνία, ακόμη και αν είναι ο ρεαλιστικός δρόμος. Ως αποτέλεσμα, το κοινοβούλιο της Ουκρανίας δεν θα μπορούσε να εμπιστευτεί την εφαρμογή οποιασδήποτε ειρηνευτικής συμφωνίας. Η ένταξη στο ΝΑΤΟ -που είναι κατοχυρωμένη στο ουκρανικό σύνταγμα- θα ήταν ακόμη πιο δύσκολο να αλλάξει. Εν μέσω αυτής της αντίθεσης, οι δυτικοί ηγέτες θα αισθάνονταν πίεση να αποστασιοποιηθούν δημοσίως από μια ειρηνευτική συμφωνία που κατά βάθος θα ήθελαν να δουν. Αυτό θα μπορούσε να βάλει τη Ρωσία και την Ουκρανία σε έναν αιώνιο πόλεμο -μια μόνιμη πυορροούσα πληγή- που θα μπορούσε να κλιμακωθεί σε έναν πόλεμο ΝΑΤΟ-Ρωσίας για όλους τους παραπάνω ιδιότυπους και λογικούς λόγους.
Η κοινή γνώμη είναι όπλο και διαπραγματευτικό εργαλείο
Γιατί οι ηγέτες στην Ουκρανία και στη Δύση να βρεθούν ποτέ σε μια τέτοια δύσκολη θέση, όπου ο λογικός δρόμος είναι δημόσια ανάθεμα; Πολλοί λόγοι, αλλά ένας από αυτούς είναι ότι η κοινή γνώμη είναι όπλο και διαπραγματευτικό εργαλείο. Οι έξυπνοι πολιτικοί γνωρίζουν ότι μπορούν να καλλιεργήσουν τον δημόσιο θυμό για να οικοδομήσουν ευρεία υποστήριξη για τις προσλήψεις, τους φόρους και άλλες δαπανηρές θυσίες που απαιτούνται για τη διεξαγωγή του πολέμου. Αυτό ενισχύει τα χέρια της κυβέρνησης απέναντι σε έναν εχθρό. Επιπλέον, η αναμόχλευση της κοινής γνώμης μπορεί να κλείσει μια ολόκληρη σειρά από συμφωνίες που είναι δυσμενείς για την πλευρά σας. “Ξέρω ότι είναι λογικό να παραχωρήσω αυτό που ζητάτε”, μπορείτε να πείτε στον αντίπαλο ηγέτη, “αλλά κοιτάξτε την κοινή γνώμη – τα χέρια μου είναι δεμένα”. Εν ολίγοις, οι ηγέτες και στις δύο πλευρές ενός πολέμου έχουν κίνητρα να δαιμονοποιούν τον εχθρό και να κατασκευάζουν δυσαρέσκεια.
Δυστυχώς, μερικές λανθασμένες επιλογές και οι πολιτικοί μπορεί να διαπιστώσουν ότι έχουν αποκλείσει κάθε πιθανότητα συμφωνίας -ειδικά αν η άλλη πλευρά έχει παίξει το ίδιο ριψοκίνδυνο στρατηγικό παιχνίδι